تشدید مشکلات اقلیمی در برخی مناطق کشور، چند سالی است که آمار مهاجرتهای دروناستانی و بین استانی را افزایش داده و به گفته جمعیتشناسان اگر اوضاع به همین منوال پیش برود، احتمال بر هم خوردن موازنه جمعیتی در کشور وجود دارد. مسالهای که پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی فراوانی خواهد داشت.
در ایران، مهاجرتهای داخلی بیشتر از استانهایی صورت میگیرد که گرفتار مشکلات متعدد کمآبی، خشکسالی، ریزگردها، گردوغبار و حتی زلزله هستند و در عین حال بار بیکاری را نیز به دوش میکشند. تا چند سال پیش آلودگی هوا مهمترین عامل مهاجرت جنوبیها و ساکنان پایتخت محسوب میشد. اما چند وقتی است که بروز بحران آب در برخی استانهای کشور به ویژه نواحی مرزی، شهروندان را مجبور به مهاجرت کرده است.
به گفته کارشناسان، بزرگترین کانون مهاجرفرستی، غرب و جنوب غرب کشور است؛ استانهایی همچون خوزستان، لرستان و کرمانشاه که ساکنان آنها زادگاه خود را به امید زندگی بهتر ترک کرده و بیشتر به سمت استانهای شمالی کشور و حتی اصفهان کوچ میکنند. اصفهان در حالی یکی از مقاصد مهاجرت خوزستانیها است که سالهاست به شدت درگیر کمآبی است و مهاجرتهای بیرویه به آن میتواند وضعیت این استان را بغرنجتر از قبل کند و موج مهاجرت خود اصفهانیها را در آینده در پی داشته باشد.
برخی از مهاجرتهای اقلیمی، دائمی هستند و همین موضوع میتواند الگوی جمعیتی استانهای مهاجرپذیر را برای همیشه تغییر دهد.
همشهریآنلاین در این زمینه گفتگویی با دکتر رقیه صمدی، دبیر بخش مهاجرتهای اجباری رصدخانه مهاجرت ایران انجام داده است. رصدخانه مهاجرت ایران، اولین نهاد پژوهشی کشور در زمینه تحلیل دادههای مهاجرتی است. نهادی که با هدف ارائه دادهها و تحلیلهای بهروز و قابلاعتماد درباره انواع مهاجرت در سال ۱۳۹۷ با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاسیس شد.
طی چند سال اخیر مهاجرتهای داخلی افزایش یافته است. آیا میتوان گفت همه این مهاجرتها با دلایل اقلیمی صورت گرفتهاند؟
اگرچه صحبت از «تغییر اقلیم» به عنوان «عامل» جابجایی انسانها، به دلیل ماهیت موضوع مهاجرتهای اقلیمی مبهم است، اما تغییرات اقلیمی میتواند آسیبپذیریهای اجتماعی، اقتصادی یا محیط زیستی موجود را تشدید کند. به عبارت دیگر تغییرات اقلیمی، تأثیر افزایشی، و تشدید تهدیدهای موجود را به همراه خواهد داشت. با توجه به این ماهیت پیچیده نمیتوان ادعا کرد که مهاجرتهای داخلی ایران بیشتر متاثر از محرکههای اقلیمی بوده است.
اما اگر بخواهیم روند مهاجرتهای داخلی در ایران را طی سالهای اخیر تشریح و بررسی کنیم، اخبار، شواهد و آمارهای متعددی، تاییدکننده مهاجرت مردم از مناطق خشک به مناطق خوش آب و هواتر است. به طوری که برخی از روستاهای کشور بر اثر پدیده خشکسالی و از دست رفتن منابع معیشتی، در سالهای اخیر خالی از سکنه شدهاند. همین امر مؤید وقوع مهاجرتها در کشور با دلیل اقلیمی است که بخشی از آن به دلیل عوامل اقلیمی و طبیعی و بخشی هم به دلیل دخالتهای انسانی در اکوسیستم طبیعی کشور به وقوع پیوسته است.
کدام استانها مهاجرفرست هستند و عمده مهاجرتها به کدام استانها انجام میشود؟
به طور کلی آمار مشخصی که نشان دهد کدام استانها مهاجران اقلیمیِ بیشتری را میزبانی میکنند و کدام استانها بیشترین مهاجران اقلیمی را ارسال میکنند، وجود ندارد. اما آخرین آمار در دسترس در زمینه مهاجرتهای داخلی مربوط به سال ۱۳۹۵ است. بر اساس این آمار استانهای تهران، البرز و یزد بیشترین میزان مهاجرپذیری و استانهای خوزستان، لرستان و کرمانشاه بیشترین میزان مهاجرفرستی را در میان استانهای کشور داشتهاند.
تهران کجای این جدول است و آیا میتوان گفت دلیل مهاجرتها به این استان هم منشأ اقلیمی دارد؟
درباره تهران میتوان گفت که به دلیل شرایط ویژهای که این استان به لحاظ برخورداری از امکانات، فرصتهای شغلی بیشتر و سایر عوامل کششی در جذب مهاجران دارد، همیشه اولین و اصلیترین استان برای جذب مهاجران بوده است. البته بخشی از مهاجران در پی از دست رفتن فرصتهای شغلی در مناطق مبدا تصمیم به مهاجرت به استان تهران میگیرند که دلیل اصلیِ از دست رفتن فرصتهای شغلی باز به عوامل اقلیمی و زیست محیطی برمیگردد. مثلا مهاجرانی که بر اثر وقوع خشکسالی زمین کشاورزی خود را از دست دادهاند و در پی یافتن شغل و درآمد بهتر راهی استان تهران یا سایر مناطق کشور شدهاند. البته در این مورد هم نمیتوان به طور قطع اظهار کرد که چند درصد از مهاجرتها به استان تهران صرفا به دلایل اقلیمی بوده است. چون عوامل دیگری هم در مهاجرت این افراد اثرگذار بوده است.