راه آهن جهان و نقش ایران در آن

تاریخچه راه آهن و بهره برداری از آن در کشور ما به دوره قاجار و سال 1227 خورشیدی مربوط می‌ شود. این مسیر درواقع از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی مربوط می شود و بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیربازار و یک لوکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد. حدود ۱۲ کیلومتر از این راه ‌آهن تا اواسط دوره رضاشاه همچنان قابل استفاده بوده است.

در سال 1261 شمسی، خط تراموایی ما بین تهران و مرقد شاه عبدالعظیم به طول 8700 متر کشیده شده است که عرض آن یک متر بوده و توسط مسیو بواتال فرانسوی اجرا شده است. در سال 1265 شمسی نیز خط راه آهن محمود آباد به آمل احداث شد که بنا بر آن بود که تا تهران ادامه پیدا کند اما با کارشکنی پیمانکاران آن خطوط آن جمع شد و برای احداث تلگراف استفاده شد.

ایجاد راه آهن سراسری در ایران همیشه یکی از آرزوهای بزرگ ملی به شمار می‌رفت تا آن که بعد از گذشت نیم قرن تلاش در رسیدن به آن در سال 1306 جامه عمل پوشید. در روز ۲۳ مهر سال ۱۳۰۶ شمسی، کلنگ احداث راه آهن سراسری ایران در محل دروازه گمرک تهران به دست رضا شاه به زمین خورد و شرکت پیمانکار آمریکایی متعهد به راه‌ اندازی خطوط ریل راه آهن سراسری ایران از شمال شرقی به جنوب غربی ایران شد. پس از گذشت ۱۱ سال و در سال ۱۳۱۷، راه آهن سراسری ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر، به بندر امام خمینی در خلیج فارس رسید.

 بنابراین راه آهن سراسری ایران از شمال تا جنوب کشور قدمتی نزدیک به یک قرن دارد و استان‌ های بسیاری را نیز پوشش می دهد. پل ورسک شاخص ترین اثر سازه ای این راه آهن قدیمی به شمار می رود. در مرداد ماه سال 1400 شمسی نام راه آهن سراسری ایران به عنوان آخرین اثر ملی ایران در فهرست یونسکو ثبت شده است

هزینه ساخت راه آهن سراسری ایران

با توجه به این که هزینه ساخت راه آهن سراسری برای کشور بسیار بالا بود و هیچ گونه سرمایه گذاری خارجی نیز در این زمینه انجام نشده بود؛ ایران باید به تنهایی از عهده مخارج ساخت این مسیر ریلی بر می آمد. بنابراین بخش عمده هزینه ‌های ساخت راه آهن سراسری از محل مالیات بر چای، قند و شکر تامین شد و برای کمبود بودجه دولت ایران از وام های بانکی و اعتبارات دولتی استفاده کرد.

در سال 1304 شمسی، قانون انحصار در واردات و خرید و فروش قند، شکر و چای به تصویب رسید که بر این اساس، از هر سه کیلو قند و شکر که به ایران وارد می شد، مبلغی معادل دو ریال و از هر سه کیلو چای مبلغی معادل ۶ ریال به‌عنوان مالیات دریافت شود. به این صورت هم مقدمات شروع کار فراهم شد و هزینه‌ های ابتدایی از این منبع تامین شد.  در انتها نیز با استفاده از اعتبارات بانکی کسری بودجه در این زمینه توسط دولت تامین شد و کار ساخت راه آهن سراسری ایران به پایان خود رسید.

در ابتدا مسیر و طرح اولیه برای ساخت راه آهن سراسری شمال به جنوب ایران در مسافتی بیش از 1300 کیلومتر برآورد شده بود، اما در حال حاضر طول این مسیر 1400 کیلومتر در پرونده ثبت جهانی آن در یونسکو به ثبت رسیده است.

راه آهن سراسری ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر آغاز می ‌شود و تا بندر امام خمینی در خلیج فارس ادامه پیدا می کند. در طول این  مسیر ریلی نیز ایستگاه‌ های مهمی مانند قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک قرار  دارند. در طول مسیر نیز راه آهن سراسری از  کوه ‌های البرز و گردنه مرتفع فیروزکوه با تونل ‌ها و پل ‌های متعددی عبور می‌ کند.

در ادامه با گذر از جلگه ورامین به تهران رسیده و در ادامه به سمت قم و اراک دارای مسیری هموار است. بعد از گذشت از این مسیر، خطوط ریلی مجددا به مناطق کوهستانی در لرستان می رسد که با گذشتن از پل‌ ها و تونل‌ ها به اندیمشک و جلگه خوزستان وارد می ‌شود.

این مسیر همچنان در کنار شهرهای دزفول و اهواز ادامه پیدا می کند تا در نهایت با عبور آن از پل کارون در کنار خرمشهر به مقصد پایانی خود در بندر امام خمینی و کرانه خلیج فارس نزدیک می شود. خطوط تکمیلی دیگری نیز در سال های بعد به مسیر اصلی راه آهن ایران وصل شدند: خط گرمسار به مشهد، تهران به تبریز و قم به کاشان.

جایگاه راه آهن ایران در جهان

آمارهای رسمی نشان می دهد که ایران به لحاظ کیفیت زیرساخت ریلی بالاتر از کشورهای ترکیه، عربستان، یونان، مکزیک و پاکستان و برزیل قرار دارد. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و راهبردی کشورمان ایران و وجود خطوط مختلف فرعی و اصلی راه آهن و ارتباط با آب های آزاد، راه آهن ایران، دارای امکانات بالقوه ای برای تمرکز و افزایش درآمدهای ترانزیتی است. بر اساس آمار مندرج در کتاب آمار جهانی، آمار بانک جهانی 2013 و سازمان ملل، رتبه ایران در میان کشورهای جهان به لحاظ خطوط ریلی به شرح زیر است:

• ایران پس از چین ( با ۲۱۰۰ کیلومتر) و آمریکا (۱۲۱۵)، آلمان (۹۱۹)، ژاپن (۷۹۴)، کره جنوبی (۷۷۰)، اسپانیا (۶۶۰) با ۵۵۰ کیلومتر طول خطوط ریلی شهری در حال ساخت و بهره‌ برداری در رتبه هفتم جهان قرار دارد.

•  ایران از نظر تعداد شهر دارای قطار شهری در حال ساخت یا بهره برداری، دارای رتبه پنجم در جهان است ( با ۹ شهر).

•  در طول خطوط ریلی برون شهری ایران از رتبه ۲۷ به رتبه ۱۹ ارتقا پیدا کرده است.

•  از نظر توان مهندسی و هزینه ارائه خدمات حمل و نقل ایران جزو ۱۵ کشور برتر دنیا است.

•  ایران در میان ۱۴۳ کشور از نظر زیر ساخت ریلی، در رتبه ۴۵ قرار گرفته است.

علاوه بر موارد بالا راه آهن ایران، از نظر زیر ساخت ریلی بالاتر از  کشورهای ترکیه با رتبه 49، عربستان با رتبه 50، یونان با رتبه 56، مکزیک با رتبه 63، پاکستان با رتبه 71 و برزیل با رتبه 94، قرار دارد. همچنین کشورهایی مانند امارات، قطر و کویت از جمله کشورهایی هستند که یا خدمات ریلی منظمی نداشته و یا بخش ناچیزی از آنها پوشش ریلی دارد. به همین دلیل هم در رتبه بندی قرار نگرفته اند.

نکته مهم دیگر در ارتباط با جایگاه ایران در میان دیگر کشورها، به ثبت جهانی یونسکو مربوط می‌شود. راه آهن سراسری ایران طولانی ترین خط ریلی ثبت شده در فهرست یونسکو به شمار می‌ رود و از آن با نام راه آهن شمال جنوب ایران یاد می‌ شود. پرونده راه آهن سراسری ایران در این ثبت، در میان ۳۹ اثر جهانی قرار داشت که ۲۲ اثر آن مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی و باقی آثار مربوط به سال ۲۰۲۱ میلادی بوده اند.

پروژه ها و مناقصات راه آهن ایران

سازمان راه آهن ایران با هدف همکاری با شرکای تجاری خود اقدام به برگزاری انواع مناقصه و مزایده می کند. در این زمینه با اعلام فراخوان عمومی از شرکت های داخلی و خارجی برای حضور در مناقصات و مزایدات دعوت به عمل می‌ آورد. برنده مناقصات راه آهن شرکتی خواهد بود که ضمن دارا بودن شرایط کیفی، بتواند پروژه مد نظر این سازمان را با کمترین قیمت پیشنهادی انجام دهد.

 به عنوان مثال، در این زمینه، راه آهن کشور با همکاری و انجام مناقصاتی با پیمانکاری قرارگاه خاتم از تکمیل 5 پروژه ریلی در صورت تامین 6 هزار میلیارد تومان اعتبار تا پایان سال خبر داده است. این 5 پروژه به این شرح است: راه آهن بستان‌آباد- تبریز به طور 44 کیلومتر، راه آهن رشت کاسپین به طور 35 کیلومتر، راه آهن همدان- سنندج به طول 155 کیلومتر، راه آهن میانه- اردبیل به‌طول 175 کیلومتر و همچنین راه‌آهن خاش - زاهدان به طول 154 کیلومتر.

علاوه بر این پروژه، برخی از خطوط نیز با همکاری شرکای خارجی انجام می شود. در این زمینه وزیر راه و شهرسازی 10 پروژه زیرساختی اولویت دار وزارت راه و شهرسازی را نیز برای استفاده از فایناس خارجی چین اعلام کرده است. این پروژه های برای انجام مناقصات راه آهن به شرح زیر معرفی شده است:

-  راه آهن بافق- سنگان

-  راه آهن رشت - آستارا

-  راه آهن زاهدان- بیرجند- یونسی

 -  راه آهن دورود - خرم آباد - اندیمشک

-  راه آهن بستان آباد - تبریز

-  راه آهن شیراز - بوشهر - عسلویه

-  راه آهن برقی تهران - مشهد

-  راه آهن همدان - سنندج

-  راه آهن کرمانشاه - خسروی

- راه آهن گرگان- بجنورد- مشهد